Ebejer, Francis and Damian: Oral History

Damian Ebejer was interviewed by Joe Julian Farrugia for M3P on the 17 March 2016 at the St James Cavalier Centre for Creativity. This was part of Spazju Kreattiv's programme: Ebejer, Francis and Damian: A Research Project.

Following is the interview's transcript:

17 ta’ Marzu 2016

JJF: - Damian, nixtieqek tfiehemna pass pass ir-ritratti li ħa nuruk. Fl-ewwel tnejn jidher tifel fuq tricycle u tifel bl-uniformi tal-iskola. Min huma dawn?

DAMIAN: - It-tnejn Francis dawk.

JJF: - It-tnejn Francis. Fejn kien imur skola missierek?

DAMIAN: - Ħad-Dingli meta kien zgħir. Primary nimmaġina Ħad-Dingli. Wara l-gwerra imbagħad marru r-Rabat, qisu fil-45, 46...

JJF: - Imma tfulitu għaddiha Ħad-Dingli.

DAMIAN: - Iva, Ħad-Dingli.

JJF: - Ħad-Dingli nimmaġina ħafna differenti mil-lum, hux hekk?

DAMIAN: - Fil-fatt in-nanna kienet, ommu kienet…

JJF: - Bdiewa kienu?

DAMIAN: - No, kienu... missieru Ġużè kien surmast hemmhekk u ommu wkoll teacher kienet, one of the first

JJF: - Imma jiġifieri, orrajt, in-nanniet tiegħu kellhom xi storja ta' bdiewa?

DAMIAN: - L-ancestors bdiewa kienu jiġifieri, kellhom il-forn, kellhom il-ħanut tal-inbid, kellhom il-ħanut tat-tè...

JJF: - Nimmaġina kienu uniċi f'Ħad-Dingli.

DAMIAN: - Allura fil-gwerra kienu bgħatu n-nies min-naħa ta' Bormla u l-Belt u hekk..

JJF: - Refuġjati?

DAMIAN: - Refuġjati! U n-nanna kienet speċi tieħu ħsieb il-Victory Ktchen ta' Ħad-Dingli.

JJF: - Tajjeb.

DAMIAN: - Jiġifieri kien hemm dik l-atmosfera tar-Rabat.

JJF: - Xi jgħid fuq tfulitu? Kien imqareb? Kien kwiet?

DAMIAN: - Ifhimni... kwiet ma naħsibx li kien. Per eżempju z-ziju Kelinu, ħuh, niftakar dawk kienu joqgħodu jiġru bil-pram, per eżempju kien għadu żgħiru jiġru bil-pram. U dak biex titla' Ħad-Dingli hemm qisha daqsxejn ta' telgħa. Allura kienu joqgħodu, imorru sa fit-telgħa u jitilquh.

JJF: - Lil Francis?

DAMIAN: - Lil Kelinu, Francis kien jitilqu...

JJF: - Francis kien il-kbir.

DAMIAN: - Iżgur. Allura jiġifieri he used to get up to... praspar. Bħalissa offhand... issa jekk niftakar xi ħaġa, imma

JJF: - Nilħqu ngħaddu għal ritratti ieħor?

DAMIAN: - Iva, iva... hawn hekk naħseb... ehe

JJF: - Hawnhekk qegħdin naraw lil Francis biċ-ċoff bejn żewġ studenti. Joey Ellul u Thomas Roberts. Thomas Roberts jidhirli li xi darba kien... ġieli smajt bih, jew kien xi kunsillier xi mkien... Għidilna minn fejn dak.

DAMIAN: - Jien nimmaġina li hawnhekk jew is-Siġġiewi jew iż-Żurrieq,, imma naħseb...

JJF: - Meta kien surmast jiġifieri

DAMIAN: - Naħseb hawnhekk surmast qiegħed, iva.

JJF: - Diploma winners in international drawing competition, jiġifieri hemmhekk kienet diġa hemm xi ħaġa relatata...

DAMIAN: - Ħa ngħidlek, hu per eżempju qabel ma beda jikteb għar-radio u x'naf jien, ix-xewqa tiegħu hu li jkun pittur.

JJF: - Qabel ma beda jikteb?

DAMIAN: - Qabel ma beda jikteb bis-serjeta, almenu hu minn dejjem kien qisu jikteb u hekk, imma qabel kien iktar id-dream tiegħu, il-ħolma tiegħu kienet li jkun fl-arti viżiva, ħa ngħid hekk. Imbagħad ma nafx forsi dak iż-żminijiet ma nafx kienu l-affarijiet differenti

JJF: - Lanqas bħala għalliem ma kienet l-ewwel ħajra tiegħu, hux hekk?

DAMIAN: - Fil-fatt l-ewwel ma ried jagħmel kienet il-mediċina, għal tabib. Imbagħad għamel xi sena għandujkun, lanqas naf kemm eżatt u nduna li ma kienetx il-linja tiegħu, forsi ma kellux il-dan hawn...

JJF: - Imbagħad mill-mediċina spiċċa traduttur. Hux hekk? Fejn kien mar traduttur?

DAMIAN: - Fil-gwerra kienu ħaduh mal-Ingliżi Tripoli l-Libja. Issa kien hemm xi ħadd dan l-aħħar qal li dak kien intilef fid-deżert, missieri, smajtha minn xi mkien din. Jien minix ċert. Qatt ma smajtu jgħidha. Naf li kien jgħid li jaqlu l-bajd fuq il-jeeps, fuq il-bonnet tal-jeep...

JJF: - bis-sħana

DAMIAN: - Kien jgħid, per eżempju, l-Ingliżi ma kienux iħobbu l-laħam tal-ġemel għax kien ikun iebes, kien ikun xieref ħafna. Kien jgħidilhom "Ġibuh 'l hawn fil-platt tiegħi" u jiekol kemm jiflaħ. Iva jiekol kien! Fil-fatt jidher kemm kien jiekol. Pero kien għamel żmien hemm, x'jgħidulha dik? Tripoli interpreter għat-Taljani, għall-priġunieri Taljani. Kienu jaqbdu l-priġunieri Taljani s-suldati, jagħmlu l-interrogazzjoni u kien jagħmlilhom it-translation hu. Fil-fatt għandu ktieb l-ewwel kien semmieh The Interrogation imbagħad dawwarha u semmieha Requiem for a Malta Fascist. Dik oriġinarjament kienet The Interrogation

JJF: - Xorta hemm it-Taljani mdaħħlin

DAMIAN: - Hemm il-faxxisti ta' Malta, l-Axis insomma

JJF: - Ma nafux l-avventura tiegħu fid-deżert ħarġitx f'Sarid, il-Mediterranjetà imma nsomma nitkellmu fuq dik aktar tard. Tridx ngħaddu għal ritratt ieħor?

DAMIAN: - Hawnhekk naħseb qiegħed... l-istudjo tat-televixin. Hekk jidher. Naħseb hawnhekk kellu xi 45, għax dik il-qmis niftakarha. Dik kienet sewda. Naħseb hawn kellu xi 45 jew 50 ... jew anki iżgħar. Jista' jkun iżgħar.

JJF: - Ngħaddu għal ieħor? Hawnhekk qegħdin narawh mal-istess persuna, żewġ ritratti

DAMIAN: - Ma' Mario Philip Azzopardi

JJF: - Ma' Mario Philip ħadem biss televixin? għax f'ritratt minnhom qed narawh ma' kamera, kamera li llum lanqas għadek issib bħalha.

DAMIAN: - Dak televixin naħseb żgur, hux hekk?

JJF: - Ġieli ħadem teatru miegħu?

DAMIAN: - M'inix ċert ngħidlek offhand... li qed ninnota l-bell bottoms. Dan niftakar kien blu dal-qalziet, niftakru...

JJF: - Ngħaddu għal ritratt ieħor?

DAMIAN: - Hawnhekk qisu l-Imtaħleb, iva... x'nistgħu ngħidu?

JJF: - Kien gustuż missierek...

DAMIAN: - Hekk naħseb jiena wkoll, mhux jienh biss naħseb. Baqgħu jgħiduli n-nies, jiġifieri, speċjalment... kulħadd insomma

JJF: - Naħseb għal żmienu, għan-nies tat-teatru kien...

DAMIAN: - Kellu ċertu image. Hu kien jieħu ħsiebu l-image tiegħu.

JJF: - Kien vanituż?

DAMIAN: - Mhux tipo vanituż...

JJF: - Ismagħni, inti s'issa f'dil-intervista, l-unika ħaġa li għidthieli għal darba darbtejn hu x'kulur kien il-qalziet u l-kulur kienet il-qmis, jiġifieri naħseb anki inti kienet xi ħaġa li kont tinnota

DAMIAN: - Le, tinnota hux! Ma naħsibx li... iktar qisu ried joħloq ċertu image... Kif naqbad ngħid? Qisu apparti minn kulħadd, qisu differenti...

JJF: - He was the person to look up to

DAMIAN: - Jien naħseb, għax hu qabel ma laħaq Head Teacher kien mar xi sitt xhur? Ma nafx kemm eżatt, l-Amerika, Maryland...

JJF: - Tal-Fulbright?

DAMIAN: - Tal-Fulbright. U naħseb hemmhekk kien hemm xi esperjenzi li naħseb imbagħad, għal dawk iż-żminijiet speċi... jien sibtlu karta milli għandu hemmhekk, kien għamel nota "Shall I take DAMIAN: - and Pat to America, and leave Malta? Din miktuba qiegħda xi mkien.

JJF: - U qiegħda għandek?

DAMIAN: - Xi mkien hemm. Issa fejn qiegħda ezatt ma nafx...

JJF: - Jiġifieri kellu ħsieb illi jerġa' jibda ħajja ġdida...

DAMIAN: - U dak kiteb hekk, kien early 1960's, bilfors għax jien 1961 twelidt, jiġifieri... u ommi mietet fis-63, jiġifieri between those dates kien il-ħsieb li jitlaq minn Malta u jmur l-Amerika.

JJF: - Ommok kien jisimha Pat...

DAMIAN: - Patricia...

JJF: - Ma tiftakar xejn minnha...

DAMIAN: - Le, le xejn.

JJF: - Kien isemmiha Francis?

DAMIAN: - Iva. Hu kien jgħid li kienet l-unika mara li qatt ħabb. Hekk kien jgħid

JJF: - Kunjomha?

DAMIAN: - Johnson. Imbagħad kellha tmur l-Ingilterra...

JJF: - Jiġifieri meta kienu flimkien, kienu hawn Malta?

DAMIAN: - Hawn Malta! Għax hi kienet very talented ommi. Kienet concert pianist. Kienet fil-lifeguards ta' Weston-super-Mare għax hemmhekk tiġi mill-kosta opposite Wales.

JJF: - F'liema belt? qed ngħidu?

DAMIAN: - Weston-super-Mare, Somerset. Le, kienet talented u kellha problemi b'daharha imbagħad u kellha daqsxejn ażma u t-tobba kienu qalulha biex isibu xi mkien warm and dry u ommha u missierha ġabuha hawn Malta.

JJF: - Kien għadha ma tafx lil Francis.

DAMIAN: - Le. Dan iż-żmien kien colony tal-Ingliżi jiġifieri l-Ingliżżi kienu jiġu hawn ħafna. Imbagħad iltaqgħet miegħu hawn hekk jew viċi versa. U jidhirli li l-ewwel darba li ratu, hekk kien qalli, kien hemm xi wirja ta' xi pittura, ma nafx ta' min kienu, kien mar hu u kienu marru huma u ratu hemm l-ewwel darba. Hemmhekk iltaqgħu l-ewwel darba, ġo wirja tal-pittura.

JJF: - Dejjem kien hemm il-pittura fin-nofs.

DAMIAN: - Istra tiskanta. Taf li issa ġietni f'moħħi din? Tiskanta veru! Anyway imbagħad kellha terġa' tmur l-Ingilterra imma hu... hawn Malta dak iż-żmien kien daqsxejn differenti. Dik per eżempju darba kien, mhux hu qalli... ommha... għax in-nanna baqgħet ħajja sakemm kellha xi 95, in-nanna Aidlene, ommha. Qaltli "Anywhere in Malta, qaltli, waqafna xi mkien is-Siġġiewi, morna kien hemm wieħed qed ibiegħ il-bajtar tax-xewk u xi larinġ u lumi, waqafna biex nixtru u ħarġet omm biex tixtri u kellha speċi summer dress, biċ-ċingi tas-sajf. Ħarġu n-nies mid-dar bix-xalla u marru jgħattuha. Ara naqra jiġifieri, aħna qed nitkellmu mhux xi mijiet ta' snin ilu! fis-60's, early 60's. U marru jgħattulha daharha, is-Siġġiewi. Allura kienet diffiċli għalihom...

JJF: - Jiġifieri int ma tiftakarha xejn lil ommok għax kellek sentejn.

DAMIAN: - Le, le. Xejn.

JJF: - Imma x'inhi l-konnessjoni tiegħek mal-Ingilterra, apparti ommok?

DAMIAN: - Għax imbagħad hemm ħutha, kien hemm ħutha, z-zija Paula, z-zija Briney...

JJF: - Huma ltaqgħu Malta. Meta twelidt inti, kont l-Ingilterra...

DAMIAN: - Jien twelidt l-Ingilterra, ehe.

JJF: - U għext l-Ingilterra l-ewwel snin.

DAMIAN: - L-ewwel 4 snin. Imbagħad għamilt sena l-Awstralja imma li ġara, ommi bdiet tħossha mhux tajjeb, wara li twelidt jien, u meta qisu kelli sena u nofs, kien hemm oħt missieri jgħixu Leeds, kiemet iżżewġet raġel Ingliż, Peter Baiuley, u Nina, oħtu, kienu joqgħodu Leeds. U ftehmu, bejn maħseb kuntatt ma' missieri, għax missieri kien tela' jaraha. Fil-fatt qagħad għandhom, għand il-ġenituri tagħhom. Ftehmujew għax sjhe couldn't handle... għax kienet għadha żgħira. Kemm kellha 24? 23, 24? U ftehmu li niġi adopted miz-zija... u ġara hekk , mort ngħix maz-zija, kien hemm tfal tagħhom żewġ kuġini... wieħed Mark u Godfrey, jgħixu hawn Malta. Anyway u sadattant, wara ftit kienet mietet ommi u wara ftit emigraw... Peter Bailey u Nina emigraw L-awstralja. Dak iż-żmien kien hemm ħafna Ingliżi fis-60's.

JJF: - Jiġifieri Peter kien Ingliż u Nina, bla dubju, Maltija... oħt Francis

DAMIAN: - Iva, u ppruvaw jagħmlu ħajja l-Awstralja, Sydney... għandi memorji fleeting... per eżempju tal-ferry qed naqsmu l-harbour ta' Sydney... dik niftakarha. Affarijiet hekk... il-flat... pero Nina ma setgħetx tistikkja hemm u minn hawn u minn hemm wara sena telqu minn hemm u ġejna Malta... u ġejna Malta bil-vapur, jiġifieri... domna ġejjin.

JJF: - Ejja nkomplu bir-ritratti imbagħad inkomplu din l-istorja wara... Hawnhekk qegħdin naraw lil Francis fi 3 istanti differenti jiġi ppremjat.

DAMIAN: - Dan la naf ic-Cheyney Award... u dan Best producer x'kien?

JJF: - Dak tal-Manoel Theatre... u dak ta' Avignon hux... kien rebaħ La Medaille d'Honeur tal-belt ta' Avignon...

DAMIAN: - Iva, u dik is-sindku, il-mara, u r-raġel huwa Profs Georges Barthouil. Kien akkademiku u għamel studju fuq ix-xogħol ta' Francis, imbagħad kien għamillu translation ta' Summer Holidays, Vaganzi tas-Sajf u saru jafu ħafna lil xulxin, kienu ħbieb ħafna sew u kien ipinġi dak ukoll, fil-fatt għandi portrait tiegħu qisu tipo grottesk il-portrait li kien jagħmel. Għadu għandi dak...

JJF: - Immorru għal ritratt ieħor? Dan ritratt interessanti, qed naraw lil Francis bid-daqna qed tibjad, ma nafx hux make-up jew vera...

DAMIAN: - Le, make-up...

JJF: - ... u medaljun kbir... Għidilna...

DAMIAN: - Dak meta ħadem il-parti ta' Sarid, fis-Sejħa ta' Sarid għat-televixin...

JJF: - Play li kiteb hu stess...

DAMIAN: - Teledramm... u kif qed ngħidu, dik il-medalja ġibniha hawn biex nuruha naqra... Niftakar meta kienu għamlulu l-make up hekk, bid-daqna, kien tela' r-Rabat, għax jien hemm kont noqgħod, għand in-nanna, u kien baqa' bih u ġie hemm bid-daqna... dħakna naqra rajnieh hekk. Pero ħa ngħidlek, il-medalja, il-ġiżirana bil-medallion, kien baqa' jilbisha xorta. Jiġifieri mhux... dik baqa' jilbisha xorta, imma taħt il-qmis, mhux speċi quddiem il-qmis jew hekk...

JJF: - Kienet xi ħaġa sentimentali għalih jew ġiet għandu għax riedha għall-play?

DAMIAN: - Ma nafx, jien naħseb jew tagħtulu xi ħadd, għax ma nistax qisni nimmaġinah imur jixtri hekk...

JJF: - Għax m'għandha x'taqsam xejn mal-play, hux hekk.

DAMIAN: - Le, m'għandhiex x'taqsam mal-play as such, just, mhux prop, imma part of the costume tal-play

JJF: - Immorru għal ritratt ieħor?

DAMIAN: - Hawnhekk kien l-uffiċċju, l-Allies Bar, Tas-Sliema x-Xatt. Hawnhekk, per eżempju, għall-ħabta ta' nofsinhar, jekk trid tkellem lil Francis, toqgħod hemm tieħu kafe...

JJF: - Hu kien joqgħod Tas-Sliema?

DAMIAN: - Le, kien joqgħod is-Swieqi, mis-70's 'l hemm. Allura hemmhekk kien jinżel daqsxejn hemm, jipparkja quddiemu ġeneralment u l-Allies Bar, tal-ħanut, kien jismu Frans ukoll. Niftakru. Dak kellu inċident veru ikrah, tal-ħanut. Dak kien daħallu wieħed kien għadu ħiereġ mill-asylum, u ħabar għalih bis-sikkina u għamillu farrett ġo wiċċu, niftakru...

JJF: - Meta nitkellmu fuq Francis Ebejer u l-Allies Bar niftakru f'personaġġ ieħor importanti. Ma' min kien iħobb jiltaqa' hemmhekk?

DAMIAN: - Ma' Maurice Tanti Burlò.

JJF: - X'kien ifisser għalih f'ħajtu?

DAMIAN: - Kienu ħadmu flimkien u kienu ħafna close. Naħseb kien jiftaħ ħafna qalbu ma' Maurice. Jien lil Maurice ftit nafu għax bħala bniedem kien kwiet, quite reserved, narah jien, niftakru. Kellhom rispett kbir lejn xulxin...

JJF: - Missierek ma kienx riservat?

DAMIAN: - Ma tantx, ifhimni, ma kienx storbjuż, I mean, ġieli forsi morna nieklu xi mkien imbagħad... għax hu conversation kien iħobbha. Rari imur ġo xi mkien u ma jitkellem ma' ħadd. Kien great conversationalist, jiġifieri, ma kienx storbjuż lanqas, imma Maurice kien tipo, anki leħnu speċi baxx... sort of low tone. Francis kien iktar flamboyant

JJF: - Qed ninnota f'dar-ritratt u meta nimmaġinah f'xi konversazzjoni li qed issemmi inti... is-sigarru f'idu.

DAMIAN: - Iva, dak iċ-ċurkett, dak kien qisu ċappa fidda, ma nafx min kien għamilulu, mingħalija xi jeweller Svediża, kien qalli. Ċappa dan u ġiet qisha forma ta' skull. U kienet għal qalbu ħafna.

JJF: - U s-sigarru?

DAMIAN: - Is-sigarru, l-aqwa present li tista' tagħtih, jiġifieri Christmas, birthday...

JJF: - Waqt konversazzjoni kien iridu s-sigarru?

DAMIAN: - Iva mela! Jien ma anfx x'kien jagħmel illum kieku...

JJF: - Kien qisu parti mill-personalita tiegħu, mhux biss x'jilbes...

DAMIAN: - Ifhimni, hu kien ipejjep is-sigaretti qabel, kien ipejjep is-sigaretti, qalli kien ipejjep anki sa 60 kuljum... sigarett, imbagħad waqaf ħesrem, cold turkey, u għamel 7 years... u joqgħod jgħidli li jekk tagħmel 7 years ma tpejjipx, il-pulmuni jerġgħu jiġu kif kienu fil-bidu./ Issa jien ma nafx...

JJF: - Allura ħalla 7 snin imbagħad reġa' beda?

DAMIAN: - Imbagħad, l-ewwel qabad b' tal-fareftt, minn dawn tal-kaxxa ta' malta, dawk li jintnu. Imbagħad naqra naqra beda jirfina hux... Ħeqq xi rigal ta' Kuba hux...

JJF: - Immorru għal ritratt ieħor? Hawn qed naraw 3 pożizzjonijiet differenti ta' Francis. Ifakkruh f'xi ħaġa minnhom? L-iżgħar wieħed tan-nofs, hux hekk?

DAMIAN: - Iva dak l-iżgħar wieħed. Dak latest one, tal-kulur. Dan naħseb, id-dar tiegħu dawn it-tnejn, għax hemm it-tpinġija warajh u dawk ma kienux ikunu 'l hawn u 'l hemm, kienu jkunu għandu biss. U hawnhekk dik l-arkata qed nagħrafha. Dik hemm skultura ta' Gabriel ċeramika...

JJF: - Li hemm fuq rasu?

DAMIAN: - Le, 'l hawnhekk... Dik kienet waqgħet u nkisret. Kienet iżżomm b'firdiferruwa u ma nafx x'ġara, waqgħet. Kien iddispjaċih... Hawn naħseb late 80's dan. u hawn nimmaġina late 50's dan.

JJF: - Dak tan-nofs?

DAMIAN: - Iva... Naħseb hawn kien għadu miżżewweġ mal-ewwel mara.

JJF: - Ngħaddu għal ieħor? Anne Wilson??

DAMIAN: - Ma nafx, ma nafx, ħabiba tiegħu nimmaġina hux, għamlet sketch, portrait... mhux ħażin anzi... Dak qiegħed għand it-tifel tiegħi dak il-portait.

JJF: - 1980, kemm kellu żmien dak iż-żmien? Kellu xi 55?

DAMIAN: - Xi 55...

JJF: - Ngħaddu għal ieħor? Francis jippoża...

DAMIAN: - Dan kien għamel xi photoshoot. Naħseb dan meta kien ħareġ A Leap of Malta Dolphins, l-Amerika, naħseb biex jagħmluh fil-fly page tal-ktieb. Ma nafx min ħadhomlu imma fl-80's ukoll dan jidhirli.

JJF: - Ninnutaw il-moda, dawk l-għenuq kbar..

DAMIAN: - Ehe... din kienet one of his favourite jackets. Dak t'hemmhekk dak jgħidulu sear sucker jacket... ma nafx għalfejn jgħidulu hekk, imma... u dna ukoll kien iħobbu dan...

JJF: - Ieħor? Meta morna tal-Mellieħa... hemmhekk qed naraw anki atturi li llum m'għadhomx magħna... Karmenu Gruppetta...

DAMIAN: - Jien ma nagħrafhomx, ħa ngħid hekk...

JJF: - Qed naraw żgur lil John Suda...

DAMIAN: - Gruppetta hemm wara qiegħed, John Suda... din għandi idea min hi, imma isimha le...

JJF: - U dik kienet ħallietna wkoll tal-lemin. Miriam Grech, għandu jkun? Ngħaddu għal ieħor? Golden Tut... Jiġifieri dan qed naraw hawnhekk, fuq wara ta' ritratt kemm kien iħobb jorganizzahom...

DAMIAN: - Iva kien iħobb jagħmel hekk...

JJF: - Jiġifieri hemm għandek anki left to right mhux just qabad u kiteb l-ismijiet...

DAMIAN: - U fil-fatt, fejn kien joqgħod fl-aħħar, kien għamel kamra minnhom. L-ispare bedrrom kien għamel kollox xkaffi u kien qagħad jagħmilhom sena sena l-affarijiet bħal cuttings, jew x'kiteb hu fil-gazzetti. Kellu files 1981, 1982, 1983... dawk kollha qegħdin għandi. U hemm cutings ta jiġifieri... u fl-aħħar beda jikteb it-Talking Heads hux, dik is-sensiela Sunday Times u hemm miżibilju materjal tal-gazzetti, media u hekk...

JJF: - Ieħor?

DAMIAN: - Hemmhekk veru nidher fuq iż-żiemel u nidher qed nieħu pjaċir, imma ma kontx qed nieħu ojaċir... u għadni niftakar. Hemm għandu jkun Għawdex konna ma' xi ħbieb tiegħu morna.

JJF: - Għidli din... int ma ridtx titla' fuq iż-żiemel, imma li jgħid Francis kien jiġri?

DAMIAN: - Ifhimni... good question. Mhux ma ridtx. Xtaqt nitla' fuqu għax dak ma nafx fejn morna eżatt, imma ltaqa' ma' xi nies...

JJF: - Imma insa' dak l-inċident, missierek iridek taghmel xi haga u int reluctant, ta' min tghaddi?

DAMIAN: - Jiddependi kemm tkun importanti. Dik ma kienetx importanti. Kieku għidtlu le, ma kontx nitla'. Qisni ridt nitla' imma once li tlajt ħassejtni mhux komdu.

JJF: - L-ieħor id-dar tiegħu?

DAMIAN: - Hemm Ħad-Dingli għand ħabiba tagħna, Susan Grinling. Għadha tgħix Londra. Ġieli konna mmorru nieħdu lunch għandha, naħseb 1985/86 hemm

JJF: - Ieħor?

DAMIAN: - Ara l-qorq! Hawn konna ma ħabiba oħra tiegħu Dingli Cliffs, photographer. Imbagħad morna l-Imdina u qalli taparsi, qed taħrab minn xi ħadd ġo sqaq l-Imdina. Jien niġri u nidħak. Imma qalli żomm mal-ħajt taparsi tant qed tiġri bil-biża'. It didn't work. Hi xorta ħadet ritratti.

JJF: - Int ġieli kont attur?

DAMIAN: - Tefgħuni f'ħofra. Naħseb kienet ta' Venezja. Qalli ejja miegħi u ħadni l-Għadira. Għamlu ħofra fir-ramel. Qalli inża' għarwien u inżel fil-ħofra. Kelli xi 7 jew 8. Imbagħad ġew ħafna nisa bl-għonnella suwed, iduru miegħi. Naf li kien xi film, imbagaħad taqarsi ħarġuni mill-ħofra. S'hemm niftakar. Imbagħad mort ngħum.

JJF: - Ritratt ieħor?

DAMIAN: - Hawn qed inpinġi u npejjep. Naħseb it-tipjip jgħinni. Imma qgħadt naħseb, anki minn kwadru għall-ieħor, inpejjep sigarett. Qisu vizzju. Issa qed nipprova ma npejjipx.

JJF: - Ieħor?

DAMIAN: - Dan retrospective, irranġajtha ta' malajr, Villa Madama kienet għadha miftuħa u għamilt wirja hemm... Hawn meta bdejt l-ewwel astratti. Dawn Ġużeppi Theuma, ċeramist u pittur, dik Zella Osborne. U dik iz-zija Nina li rabbietni, liebsa l-aħdar. Ta' ħdejha Sue Mifsud, ċeramosta wkoll u lil hawn relative tat-tifel ta' Nina, Carmen dik! Dawk il-pitturi The Enigmatic Journey tal-ħħuta. Dan fit-2007 meta għamilt l-ewwel astratti.

JJF: - Din l-exhibition li qalbitlek il-karriera għal kollox... Ieħor

DAMIAN: - Dan riċenti, l-Imdina il-Carmelite Priory kelli wirja Novembru 2013. Kont immur hemm kuljum jiġi xi ħadd inkellmu. Kont inġib il-karti u noqgħod inpinġi. Ftit minnhom kienu tgerfix u ftit forsi le.

JJF: - Ieħor...

DAMIAN: - Hawn meta ftaħt il-wirja tal-Imdina, qaluli 2 kelmiet...

JJF: - Ieħor?

DAMIAN: - Feature ta' Pete Farrugia fuq Sunday Times. U din taf x'kienet? Ara xagħri! Is-Society of Arts. Konna għamilna collaboration exercise u jmorru għal-karita. Konna 8 artisti u 8 canvases. Idea li kulħadd jibda' canvas u wara kwarta naqbdu ta' ħaddieħor. Imma meta jkun hemm 8, it was too much. Wara reġgħu għamluha b'4 u naħseb anki b'4 ħafna. Ftit minnhom spiċċaw just a blob. They lost all definition ta' kollox. Lanqas naf inbiegħux.

JJF: - Hawn qed narawk tpitter fuq il-ġebla.

DAMIAN: - Dak Palazzo Depiro l-Imdina, fejn kien hemm Dorothy Convent, Għamilt 2 soqfa hemm bl-arkati kbar u kelli nagħmel platform. Kien hemm traces, u veru traces kważi imbagħad l-imagination trid tara kif tkompli. U dan qed nagħmel il-ħmar tal-paċi. Hemm kelli xi nkwiet. Dak is-saqaf, qed tarah ir-roża? Dak jiġu periti u hekk, għax ftehmna x'kuluri u hekk. X'ħin żarmajt il-platform u bdejt il-kamra l-oħra m'għoġobhomx il-kulur. Rieduha griża. Kienet roża imma mbagħad lestejt is-saqaf l-ieħor u rġajt armajt il-platform hemm. Imma weħilt fuqha dik.

JJF: - Ieħor

DAMIAN: - Dak poster Never Mind the Dust bħalma diġà rajna. Hemm l-Imdina. Kont ħadt dak is-self portrait. Kienu jidħlu t-turisti u jien kont inkun hemm nieħu kafe jew naqra ktieb. Jibdew iħarsu lejn il-pittura u lejja. Ikun hemm dik il-connection u tibda tparla magħhom. It was a good idea. Kelli ħafna xogħol hemm, ta' 15-il sena qabel... kelli 3 kurituri xogħol hemm. Kienet naqra qisha bazaar.

JJF: - Hawn qed naraw l-għodda tiegħek...

DAMIAN: - Hemm riċenti... il-working table...

JJF: - Int l-uniku raġel li naf li kellu aktar minn kunjom wieħed...

DAMIAN: - Iva. Jien twelidt u għammduni Johnson, Weston-super-Mare, l-Ingilterra. Minħabba ċ-ċirkostanti taż-żminijiet u kif kienet ommi u l-ġenituri u hekk. Il-ġenituri tiegħi ma kienux miżżewġin, biex ma nidhirx qisni single mother etc... iżżewġet wieħed li kien Mormon. Dawn jiżżewġu u jkunu just għall-isem. Jiġifieri mbagħad minn Johnson ġejt Cosham, għax ir-raġel kien Cosham. Imbagħad meta addottatni z-zija Nina, li kienet toqgħod Leeds, ġejt Bailey, għax miżżewġa Ingliż, Peter Bailey. Imbagħad meta ġejna Malta, wara li żżewwiġt, missieri qalli "mhux aħjar tiġi Ebejer int?"

JJF: - Jiġifieri Malta l-ewwel ID card li kellek kienet Bailey?

DAMIAN: - Iva, anki skola Bailey. Ebejer ir-4 kunjom tiegħi.

JJF: - Int rajt l-ewwel darba lil missierek minn fuq vapur...

DAMIAN: - Iva meta ġejna mill-Awstralja bil-vapur. Rajtu u ma kontx naf li hu missieri. Kont inħossni komdu miegħu. Imma kien hemm in-nanna wkoll u n-nannu. In-nannu ma kienx jiffissa fuqna daqshekk. Iktar in-nanna.

JJF: - Kien ta' dixxiplina Francis?

DAMIAN: - Naħseb kien. Iltqajt ma' nies jafuh l-iskola jgħidu li kien ta' dixxiplina, pero kien fair. Miegħi nimmaġina pprova jdaħħal sens ta' dixxiplina...

JJF: - Ġieli għamiltlu xi praspura meta kont żgħir?

DAMIAN: - Tgħid le? Meta kont żgħir l-uniku darba li qabbiżtielu... kelli 7 snin, tkun id-dar, in-nanna tgħidli ma noħroġx. U darba ħriġt, kien qisu dalam u nżilt Busketto Road, mort is-Saqqajja u rġajt tlajt u kont ferħan għax mort waħdi. Niftakar tljt fuq u missieri kien qed jitkellem maz-ziju Peter, u bdejt nindaħallu fin-nofs "Taf fejn mort jien" u jwaqqafni. U bqajt nagħmillu hekk. F'daqqa waħda taqbiżlu u totalment it-tempra tilifha, neħħa ċ-ċintorin u tgħidx kemm ġera warajja mad-dar kollha jaqlagħli. Għax kont qisni n-nibxa, ma nħallihx jitkellem. Għax mort il-bogħod waħdi iktar in-nanna bdiet tgħajjat. Naħseb kellu xi conversation heavy maz-ziju Peter... insomma, pero ma kienx isawwatni...

JJF: - Ta' 14-il sena x'għamilt?

DAMIAN: - Kienu keċċewni mill-iskola, kont immur De La Salle. Kont daqsxejn ribelluż l-iskola u konna lezzjoni tar-reliġjon, Form IV, bdejt qisni nitkessaħ, u lil dal-brother staqsejtu xi ħaġa fuq iż-żwieġ u daqshekk. Ġie vampa, aħmar nar, u bgħatni għand Bro Martin u qalli "this is the last straw" għax kont ili nagħmel, jien u l-klikka tiegħi... u keċċieni. Għidt issa mur għidlu lil missieri! Hemm inkwetajt. Imbagħad mort id-dar, kont qed nitkellem ma' kuġin Godfrey, għidtlu "Ma nafx x'se nagħmel." Qalli "Għidlu". Għidtlu "Mela ma ngħidlux!" Min jaf kif kien jirvilla kieku, u daħħaltha f'moħħi li mmur l-Ingilterra għand in-nanniet. Trid il-flus biex tmur. Kelli xi Lm60 il-bank tal-Gvern, għidt issa nġib dawk u nitlaq. L-Ingilterra kelli z-zijiet tan-naħa t'ommi. Niftakar mort il-bank għall-flus u bil-kju. U min ikun hemm? Missieri kien il-bank, quddiem nett. Bdejt naħsibha nitlaqx, imma laħaq rani. Qalli "Mela mintix skola?" Ġibtlu skuża, kemm emminni ma nafx. Qalli "X'ġejt tagħmel?" Għidtlu "irċevejt ċekk tal-Christmas mingħand in-nanna, ħa nagħmlu l-bank". Qalli "Issa nistennik" Allura ma stajtx nissogra mmur bil-flus fuqi miegħu. Daħħalt iċ-ċekk il-bank u wassalni d-dar. Ħa kafe u telaq. Imbagħad kien għadu xi l-10am. U rġajt mort il-bank gas down, u qgħadt fil-kju u nzertajt l-istess mara. Għidtilha "Rrid niġbed il-flus." Qaltli l-flus taċ-ċekk ma tistax għax għadek iddaħħalhom. U tatni l-oħrajn, xi Lm62. Imbagħad mort b'tal-linja għall-belt, dak iż-żmien kien hemm l-AirMalta taħt l-arkati. Għidtilhom "One way ticket għall-Ingiltgerra." Baqgħu iħarsu lejja. Veru kelli 14 imma kont twil. Kelli British Passport. U tawni t-ticket. Naħseb xi LM50, ma baqagħlix ħafna flus. Kien għall-għada biex immur f'xi 2pm għal Heathrow. L-għada mort...

JJF: - Tkellimt ma' xi ħadd hawn Malta?

DAMIAN: - Iva mal-kuġin għax konna ngħixu flimkien. Għidtlu ara ma tgħid xejn. Stenna li nitlaq, u fil-kas għidlu. Mort l-airport kmieni, xi 3 siegħat l-ħin kollu nittawwal il-bieb, nimmaġinah ġej lix-xiħ. Imwerwer kont, mhux għax nibża' minnu. Niddejjaq narah jirrabja. Insomma ma ġiex u tlajna. Kulma ħadt biċċa zip-bag żgħira. U wasalt Heathrow... u nies geġwiġija. Għidt, jien kif se mmur Weston-super-Mare? għax hemm il-bogħod! U staqsejt u qaluli rrid naqbad tal-linja sa Reading, ferrovija sa Bristol u ferrovija sa Weston-super-Mare. Qaltli xi 60 pounds, u ma kellix biżżejjed. Jew tħassritni jew ma nafx kif u tatni l-biljett. Illum ma jagħtukx żgur. Qbadt il-bus, fittixt it-train u għaddej il-ħin u niftakar (wara sirt naf) bqadt l-aħħar train għal Weston-super-Mare minn Bristol. Kieku ridt nistenna sa filgħodu. Kienu xil-11.30pm, kważi nofsillejl. Għidt issa norqod fuq xi bank u mmur filgħodu għand in-nanna. Imma kif inżilt insib in-nannu jistennieni.

JJF: - Allura Malta x'ġara?

DAMIAN: - Sadattant in-nanna ċemplet lil missieri għax ma mortx id-dar. Kienu xi s-6pm. Dak tela' u jistaqsu 'l hemm u 'l hawn u għandikun lil Godfrey ssuspetta li jaf xi ħaġa. Kien jaf li niftiehmu ħafna. U mid-dehra heżżu tnejn u dak qisu nduna li issa tajjeb biex jgħidlu, u qallu. Allura ċemplu l-Ingilterra u ġew jistennewni. Pero mbagħad xalata. Għamilt 3 ġimgħat qisni l-king. Sadattant missieri, kif smajt wara, mar għand Bro Martin u kellhom argument kbir għax qalilhom "Intom min ikun differenti m'għandkomx post għalih". Imbagħad aċċetta li nerġa' mmur day student, mhux border. Qabel kont border, ġimgħa hemm u l-weekend immur id-dar, imma konna qażżiżna lil kulħadd.

JJF: - Meta sirt taf li Francis missierek?

DAMIAN: - Kelli xi 9 jew 10, kien ġie z-ziju Kelinu mill-Brażil, kien għadu ma laħaqx isqof. Dak kull 5 snin kien jiġi jara l-Papa u jiġi Malta. Kien Sunday lunch, kulħadd mal-mejda u z-ziju beda jaqbad miegħi. "Aqbad il-furketta sew, oqgġod sew". Missieri qallu "Ħallih". Qabbiżhieli, sabbatt il-platt u tlaqt fil-ġnien. Smajthom jargumentaw u mietet. Imbagħad missieri qalli ejja dawra bil-karozza, u morna fil-kampanja. Qalli "taf li ommok mietet. Fuq missierek x'taħseb?" Għidtlu "Ħadd ma jaf min hu". Qalli "jien missierek". Kien diġa jiffavorini, mal-kuġini kont qisni aħwa, imma lili kien close miegħi ħafna, joħroġ lil, kien hemm diġà d-differenza. Wara ħafna żmien konna qed nitkellmu u qalli li meta tani l-aħbar għalija qisu xejn m'hu xejn. Ħasibni li se nirreaġixxi. Riedni ngħannqu?

JJF: - Kont fissud tiegħu?

DAMIAN: - Naħseb kont. Il-Ħadd kien iġibli xi kotba, jew colouring book. Kien joħodni l-Manoel, jaħbini fuq nett avolja kont under age. Kulħadd kien jaf imma kien jaħbini f'box fuq nett, fejn ikun hemm id-dwal. Kont nibqa' hemm imbagħad jiġi għalija u mmorru nieħdu xi ħaġa. Kien jgħidli "Għoġbok?" Dejjem iva kont ngħidlu!!! Niftakar meta Karmen Azzopardi werżqet waqt Il-Ħadd fuq il-Bejt. Kienet tagħtni qatgħa! Qabbżitni dakinhar! Ma tkunx qed tistennieha.

JJF: - X'ġara sakemm bdejt l-arti?

DAMIAN: - Dejjem kont interessat. Meta konna żgħar konna mmorru nisirqu t-tafal "slip" mingħand Peter the Potter tar-Rabat. Kien ikollu tafal żejjed, immorru b'barmil żgħir, noħduh id-dar u konna nagħmlu xi figorin... Per eżempju l-iskola De la Salle fuq hekk biss naħseb kienu żammewni. L-Art Prize dejjem ħadtu jien. Kotba kienu jagħtuni. u fl-Open Day dejjem kienu jagħmlu x-xogħol tiegħi fl-intrata. L-arti dejjem hemm kienet. Imbagħad qisni ta' 12/13 qlibt fuq mużika u poeżija aktar milli tpinġija. Jien u sħabi konna niktbu l-lyrics. Konna 4 ħbieb, niltaqgħu, nirrekordjaw bir-recorders antiki, dawk li trid tagħfas 2 buttuni, insomma. Hemm induna li kont qed nikteb. Kien jidħol, jara l-karti u kont narah jaqrahom.

JJF: - Kien jikkoreġik?

DAMIAN: - Le, ma kienx. Darba minnhom ħadhomli, għażel xi 20, u ħareġ ktieb bihom. Kien hemm interess. Mhux għax kien jgħidli nikteb hu. Li kont naf li kien ikollu xi kotba ta' xi museums, kollha colour plates. Kont indum noqgħod narahom, l-hena tiegħi niċċasssa lejhom, Botticelli, Michelangelo... Imbagħad waqaft għax tlaqt minn Malta ta' xi 16, mort naħdem l-Ingilterra għax għamilt l-"O" levels, dawk għamilthom għax għamilthom, lanqas stennejthom ir-riżultati. Bdejt naħdem l-Ingilterra u għamilt 4 snin hemm. Dak iż-żmien kont nikteb xi poeżija, u Bristol xtrajt kitarra. Kont nikteb bl-Ingliż. Bil-Malti għandi xi ħaġa...

JJF: - Meta l-ewwel darba li smajt il-lingwa Maltija?

DAMIAN: - My first language Ingliż kien. Imbagħad Malti smajtu kelli xi 6 snin. U tisimgħu trid il-Primary, għax jew you swim or you sink!

JJF: - Iz-zija Nina ma kienetx titkellem bil-Malti?

DAMIAN: - Magħna le, l-Ingilterra, imma meta ġiet Malta, mod ieħor. Smajt il-lingwa hawn Malta.

JJF: - Bħala mużika, missierek x'kien iħobb?

DAMIAN: - Jew pop jew classic. Bħala pop dejjem il-Beatles, jien fuq Rolling Stones kont. Beatles kont narahom għan-nerds. Min kien mal-Beatles lanqas konna nkellmuh. Konna żgħar. Aħna mal-Istones. Imma kien iħobb, kellu cartridges tal-karozza, 4 tracks, u dejjem idoqq mużika qisha Spanjola, Flamenco...

JJF: - Kellu xi statwetta ta' xi Ġappuniża? Kien iqabbilha ma' Yoko?

DAMIAN: - Naf li kellu statwetta ta' Ġappuniża, imma ma nafx li kien iqabbilha ma' Yoko. Ma smajthiex din. Bilħaqq... imbagħad pittura veru kont tlaqtha, ara poeżija bqajt għaddej nikteb, anki meta żżewwiġt. Imbagħad qbadt nerġa' npinġi, kienu l-1990's. U mort pubbliku l-ewwel darba meta kelli 33 jew 34.

JJF: - X'kien jgħid missierek meta kien jarak tpinġi?

DAMIAN: - Kien jieħu pjaċir. Kien jgħidli : aħjar inqas milli iktar. Bħala dettall qalli, per eżempju meta pinġejt tieqa, qalli toqgħodx tpinġi shutters u dettalji.

JJF: - Tara similarita bejn il-kitbiet tiegħu li fihom ma kienx jagħti kollox (biex iġegħlek timmaġina), mat-tpinġija tiegħek li fiha, l-istess, ma kienx iridek tpinġi kollox biex dak li jkun jimmaġina hu?

DAMIAN: - Għax hu, l-idea kienet li mad-daqqa t'għajn il-bniedem ikun jaf x'inhu, ried jgħid. Ġieli qalli "M'ghandekx għalfejn dawk id-dettalji kollha, għax daqqa t'għajn biżżejjed".

JJF: - Jiġifieri ma kienx jinsisti fuq il-perfezzjoni?

DAMIAN: - Le. L-artisti kollha jgħiduha li perfection ma tistax tilħaqha. Anki Salvador Dalì hekk kien jgħid.

JJF: - Kellu dispjaċiri fil-kitba tiegħu?

DAMIAN: - Naħseb id-dispjaċiri li kellu għax ċerti kotba ma kienux jaċċettawhomlu barra minn malta. Naħseb dik kienet tweġġgħu ħafna. Fil-fatt Maurice Tanti Burlo kien semmieha darba, wara li miet Francis, li hu kien dejjem ma jaċċettax li hu a literary figure għax barra ma kienux jappoġġjawh il-publishing hiouses daqs kemm xtaq hu. Imma għalih (Maurice) he WAS an international literary figure.

JJF: - Jiġifieri l-għan tiegħu kien barra?

DAMIAN: - Hekk hu. U naħseb kien hemm dispjaċir biha dik. Speċjalment late 50's nimmaġina kien hemm. Għax għandi kwantita kbira ta' ittri li kiteb u publishers. Dak iż-żmien mhux bħal-lum, emails u tibgħat l-iskript... Dak iż-żmien trid tiktbu, issib min jittajpja, kien ikollhom sheets tax-xemgħa u ħafna xogħol u postage...

JJF: - Premju ta' Venezja... Heffen Plus Zero

DAMIAN: - Kien dispjaċir ieħor. Li naf hu li kienet l-uniku sena li l-ġurija ma setgħetx tagħżel. Kienet bejnu u xogħol ta' Samuel Becket. Ġew head to head għall-ewwel premju, u ma setgħux jiddeċiedu. It was the only year li ma tawx il-premju.

JJF: - Imma l-akbar dispjaċir...

DAMIAN: - Kienet Sunday afternnon. Kulħadd jieħu siesta minbarra aħna li konna noqgħodu nilgħabu. Ċempel it-telefon u weġibtu jien. Kienet l-eks-mara tiegħu. Riedet lil Francis. Kien meta miet it-tifel tiegħu. X'ħin qata' t-telefon, reġa' mar fejn kien jimtedd, fi spare bedroom isfel. Mort nittawwal u sibtu wiċċu 'l hemm. Għidtlu "Min ċempel?" Qalli Ħadd. Ma darx biex ikellimni. Imbagħad niftakar tela' ħdejn ommu u missieru u nisma' storbju u gwardarobbi u storbju kbir.

JJF: - Kien miet it-tifel tiegħu Frank f'inċident tat-traffiku, hux hekk?

DAMIAN: - Iva. Kien żgħir, kellu xi 23.

JJF: - Ġieli ltqajt miegħu?

DAMIAN: - Iva darbtejn. Konna tfal, għadna żgħar. Barra lili, Francis kellu lil Frank u lil Mary Jane miż-żwieġ. Imbagħad smajt li wara, dakinhar, mar għand Oliver Friggieri mir-Rabat, niżel hemm... u ma nafx x'ġara, paniku kbir. U għamel xi ġurnata għandu. Nimmaġina kienu ħbieb ħafna għax ħin ta' kriżi, għażel lilu. Għalfejn u kif ma nafx, imma għandu mar. Baqa' sa bil-lejl. Naħseb raqad hemm ukoll.

JJF: - Kienu close Oliver u Francis?

DAMIAN: - Naħseb, nimmaġina. Anki kiteb ħafna fuqu Oliver. Kellhom relazzjoni tajba. Francis kien bestman fit-tieġ ta' Oliver. Kien hemm a good friendship, naħseb jien.

JJF: - Wara li miet Frank, kien kiteb Vum Barala Żungarè. Kienet xi protesta għal dak li ġara?

DAMIAN: - Kienet... naħseb mhux Francis biss, imma ħafna artisti, din li jekk temminx jew le... Taħt kappa wiesgħa ħafna, jekk insemmu reliġjon, naħseb minn dejjem kien up and down fuq dawn l-affarijiet missieri. Imbagħad dik tat-tifel qisha tefgħatu cynical.

JJF: - Qatt ma ammetta li tilef il-fidi...

DAMIAN: - Le qatt ma ammetta. Għax hu veru kien a very public figure imma kien private ħafna.

JJF: - Jiġifieri ma kienx imur jiġri fl-ewwel bank tal-knisja...

DAMIAN: - Jien ma nafx kemm kien imur knisja.. I mean tiġijiet u magħmudijiet kien imur... Naħseb kien hemm diżgwid bejn kif trabba' u x'attwalment kien jemmen hu. L-outlook tiegħu tal-ħajja kienet differenti.

JJF: - Imma donnu kien hemm bidla meta mar għand ħuh il-Brażil.

DAMIAN: - Dik ġieli smajthom isemmuha. Dik, u meta ġie ħuh hawn Malta u ma nafx kemm damu jitkellmu, u kiteb xi mkien Kelinu li qisu ħeġġeġ lil missieri biex jerġa' jsib il-fidi...

JJF: - U f'daqqa waħda beda jikteb fuq it-Times dwar ix-Shroud ta' Turin...

DAMIAN: - Iva, imbagħad qabad fuq ix-Shroud of Turin...

JJF: - Sar kważi ferventi imbagħad...

DAMIAN: - Kumplikata ħafna, għax, kif qed ngħid... bħala raġel kien qisu jaħseb mod, imma mbagħad bħala artist kien mod ieħor. Qisha maqsuma kienet.

JJF: - Kien jipprova jeżerċita xi influenza fuqek kemm meta kien bogħod mill-fidi u kemm meta sar ferventi, dwar ir-reliġjon?

DAMIAN: - Mhux direttament... I mean... jien għandi l-ħsibijiet tiegħi ukoll, imma... kont diġa kbirt... li konna naqblu ħafna li iktar nemmnu li jekk se tagħmel tajjeb kważi qed titlob...

JJF: - Jiġifieri ma kienx jimponi fuqek...

DAMIAN: - Le, mhux eżattament... Imma d-dagħa kien idejqu ħafna. Jien ġieli meta kont iżgħar infaqqa' xi tnejn, kien jiddejjaq ħafna. Ħalliha li once in a blue moon kien joħroġ b'xi ħaġa hu... imma as a rule kien idejqu.

JJF: - Vum barala Żungarè kienet satirika. Ġieli kiteb kummiedja missierek?

DAMIAN: - Kien iħobb jagħmel kummiedja u fl-istess ħin ma tkunx kummiedja. Li kiteb humorous hemm short stories bl-Ingliż, per eżempju For Rosina husband, taparsi nutar f'raħal li qatt ma żżewweġ u riedu jqabbdulu waħda u krew waħda taħdem seftura għandu u minn hawn u minn hemm iżewġuh. Kien hemm stejjer humorous. Per eżempju għamel tal-Vella family, dawk ukoll humorous.

JJF: - Darba pprova jesperimenta b'xi ktieb porn?

DAMIAN: - Iva, darba konna qed nitkellmu u naħseb kien hemm anki Maurice u xi 2 oħra. Qalilna "Ktibtha darba, biex nara hekk, jekk hux faċli jew le". Staqsewh fejn hu l-ktieb u wieġeb li ħarqu. Naħseb taf x'kienet: Beda jinduna li ċertu xogħol qed jiġi aċċettat barra u ċertu xogħol serju mhux jaċċettawh u naħseb għamel exercise biex jara jekk jikteb xi ħaġa ħafifa u ftit porn ġo fih u steamy scenes, forsi aktar kellu ċans li jaċċettawh barra. Din bħall-pittura. Jien il-pittura tiegħi, ħafna nies, anki sal-bieraħ, qed nitkellem mal-curator li se jkolli Għawdex, qalli l-ħbieb tiegħi jogħġobhom imma ma jifhmuhx ix-xogħol tiegħek. Ġieli ngħid ħa nagħmel 2 landscapes, imma qisha tug of war psychologically din!

JJF: - Fir-relazzjoni bejnek u missierek kien hemm ħbieb komuni?... Per eżempju Maurice u Oliver?

DAMIAN: - Ikellmuni, imma mhux intimi. U viċi versa.

JJF: - U kien hemm nies inqas minn ħbieb għat-tnejn li intom b'mod komuni?

DAMIAN: - Nimmaġina kien hemm... imma at the end of the day mhux kulħadd kien iħobbu. Kien hemm min jgħir għalih. Kien hemm min forsi għamillu ħsara bla ma kien jaf. It's life, everyday life. Veru kien joħroġ il-plays u l-kotba imma in between irid imur jixtri l-kafè, jixtri ħobża, it's a normal life bħalma jgħixu l-artisti kollha.

JJF: - L-atturi żgur kienu ħbieb tiegħu. Ġieli għamlulu xi ċajta?

DAMIAN: - Iva, kienu waqt rehearsal, qaluli din ma rajthiex jien lanqas hu ma qalli, u ftiehmu minn qabel li jagħmlu ħafna żbalji għax hu kien perfezzjonist. Jekk ikun kiteb hekk, hekk iridu. Kif inhi! Fuq hekk kien hemm ċerta dixxiplina in perfection, avolja ma tkunx perfection imma tkun the way he wants it. Imma xorta that's the way he wants it. U dawn ftiehmu li: min jidħol tard, min joħroġ kmieni, żbalji fil-kliem... u mistagħġbin x'xenata għamel, qalilhom "Daqshekk, I'm going to disown you. Daqshekk rajtuni 'l hawn" u telaq 'il barra.

JJF: - Kien perfezzjonist anki magħkom? Per eżempju meta kien jixxandar Id-Dar tas-Soru? Kien ritwal?

DAMIAN: - Iva veru, imma jien nifhmu għax anki jien, jiġu t-tfal għadi u jkolli xi ħaġa għal qalbi għadni għaddej fuqha, tieħu pjaċir turihielhom. issa jogħġobhomx jew le ħaġa oħra. Francis hekk kien, nhar ta' Ħadd kien ikun hemm ir-repetition tad-Dar tas-Soru u kien jagħlaq il-purtieri u jissettja kollox, iġib is-siġġijiet u kulħadd hemm biz-Ziju Peter b'kollox...dak ma jifhimx fil-Malti u jrid joqgħod jara d-Dar tas-Soru bilfors.

JJF: - Darba attur qalli li missierek jekk ikun jaħdem bil-lejl u jibdel xi kliem...

DAMIAN: - Kien iċempillu dak il-ħin...

JJF: - Anki jekk ikunu l-4am?

DAMIAN: - Iva. Ġieli nismagħha jien. Għax meta taħdem xi ħaġa kreattiva, id-dinja ma tibqax qisha tagħmel sens ħafna. Kulma tagħmel sens x'qed tagħmel int u xi trid. Dakinhar jien ċempilt lill-kuratur tal-Meridien fejn għandi xi xoghol. Ċempiltlu xi 6am. Qalli "Mela qed tiġġennen?" Għidtlu "Mela s-6am? Qed nara d-dawl!" Jiġifieri veru tinqata'. I'm not surprised li kien jagħmel hekk.

JJF: - Kien jaċċetta kritika?

DAMIAN: - Naħseb kien touchy naqra. Mhux jieħu għalih, imma qisu... ma naħsibx kien ikun komdu jisma' ċerta kritika. Hekk kelli l-feel tiegħu. Għax hawn ħafna artisti jgħidulek "Jekk hi kritika kostruttiva, ma jimpurtax, imbasta nitgħallem xi ħaġa minnha." Imma mhux veru għax l-artist ma jinteressahx at the end of the day.

JJF: - Ġieli ppruvajt tikkritikah meta jagħtik xi ktieb tiegħu f'idejk?

DAMIAN: - Bħala kontenut kien jgħidli "Għoġbok?" Għalija In the Eye of the Sun huwa t-top, imbagħad hemm Requiem for a Malta Fascist... Leap of Malta Dolphins tal-ambjent...

JJF: - Imma kont tarahom meta jkun ippubblikat u lest?

DAMIAN: - Mela mhux qabel!!! No way! Dan bħal meta tagħmel inkwatru d-dar, jiġi xi ħadd u jgħidlek "X'qed tagħmel?" u ddawru biex jarawh meta jkun lest. Jew fuq il-cover ġieli tħadditna, per eżempju fuq Requiem for a Malta Fascist. Hu kien iġib magazines Taljani bħal Oggi u Gente u għandujkun għall-cover kien sab reklam u għamluha black and white għall-cover. Kien sabha u jien naqtagħhomlu bl-imqass, mar għand il-printer hux...

JJF: - Lejn l-aħħar kien joqgħod is-Swieqi waħda...

DAMIAN: - Le, kien għamel xi 20 years is-Swieqi...

JJF: - U fl-aħħar, kif smajt int? X'ġara?

DAMIAN: - Jien sibtu... Dak kien jitla' jarana darba fil-ġimgħa, normalment jgħaddi għat-tfal l-iskola u jiġi magħna għal-lunch. Dik il-ġimgħa ma ġiex u għidt, jew forsi siefer, għax hu ġieli siefer u jgħidilna wara. Ġieli għamilha dik. Kien imur Ruma jew Como, jista' jkun stednuh, imbagħad jgħidilna wara, jgħidilna "Ġibtilkom dawn għat-tfal". U ma ġiex, u ċemplitli persuna, qaltli "Dak smajt..?" Għidtilha "Ma nafx" u qabdt u mort għandu jien. U jien diġa kelli feelings għax per eżempju l-karozza kienet fil-garage u l-letterbox mimlija, u nħabbat u għalxejn. Għidt ħa ninżel l-Allies għax kienu xi nofsinhar... kien hemm Maurice niftakar. Staqsejtu u qalli li ilu xi 3 ijiem ma jarah. Għidtlu "Siefer?" qalli le għax kieku jgħidli. Jiġifieri lil Maurice kien jgħidlu . Kien close ħafna. Imbagħad mort u ppruvajt il-bieb... u dik kienet naqra stramba, imma nsomma... għax hu meta kien ikun ġewwa, anki matul il-ġurnata kien jagħmel double lock u tinduna jekk ikun double lock, il-bieb tkun soda u meta speċi missejt... meta mort it-tieni darba, kienet fuq il-dik biss. . Imbagħad minn hawn u minn hemm, imbuttajt ta' ġewwa u dan... insomma... ħeqq sibtu hemm... Imbagħad bilkemm naf x'ġara, inżilna għand in-neighbours u ċempilna minn hemm. Naf li ħriġt għal xi ħadd ta' Xandir Malta, kienu ġew jiffilmjaw barra l-appartamenti u ħriġt għalihom, ma nafx għalfejn, imma nsomma... dak il-ħin hekk tani u ċempilt lil Joe Dimech filgħaxija u għidtlu "Ġġib xejn fl-aħbarijiet fuq hekk, dawn il-filmati", qalli Orrajt. Kienet ġurnata... qed ngħidlek... tal-waħx...

JJF: - Illum tixtiequ qiegħed hawn Francis biex jikkritikalek ix-xogħol?

DAMIAN: - Iva, dik ġieli ħsibtha, għax kif għidt l-ewwel, meta rġajt qbadt inpinġi, l-ewwel għamilt tfuliti dejjem nivvinta u nikkrea u hu kien jieħu pjaċir, pero qatt ma qalli "Oqgħod pinġi, ġibtlek dawn." Jekk iġib xi ħaġa kien jitlaqhom hemm imbagħad nagħmel jien. Allura kien hemm dik il-pawża min-naħa tiegħi ta' meta żżewwiġt imbagħad tmur taħdem u hekk. Imbagħad meta bdejt naħdem late 80's, bdejt nerġa' npinġi, kont iktar fuq landscapes, kont moħħi fuq Cézanne, Van Gogh... dawk kienu l-idoli tiegħi dak iż-żmien. Hu kien jidher qed jieħu pjaċir imma ma kienx jgħid "Kemm ġie tajjeb dan", fhimt? Allura jien kont għadni ma ħdimtx biżżejjed biex veru nibdew noħduha bis-serjeta. Per eżempju l-ewwel exhibition li kelli jien għall-pubbliku kienet fin-94, jiġifieri sena wara li miet. Hu ma laħaqx ra ċertu xogħol li għamilt...

JJF: - Illum tħoss in-nuqqas tiegħu fl-arti tiegħek? Jeffettwak il-fatt li missierek m'għadux miegħek?

DAMIAN: - Jien dejjem kieku nippreferi kieku għadu hawn u jara x'qed nagħmel. Naħseb pero għandna l-istess ġibda lejn ċertu affarijiet. Hu per eżempjku d-drama għax kitbu u jien id-drama forsi nipprova nagħmilha b'ċertu mod u anticipation fl-inkwatri. Jien għalhekk nagħtihom ċerti titles lix-xogħol tiegħi, u dik ġieli ddiskutejniha. Għax hawn min jgħidlek "Ma nagħtix titles" biex dak li jkun jara hu. Imma jien għalija, bħal meta tikteb ktieb. Kieku nikteb ktieb nagħtih title, ma nagħmilx ktieb bla title. Abbli jagħmluha dik imma that's me. U apposta, għax jien meta nagħmel inkwatru, not just a visual thing, għalija tkun li qed nipprova ngħid xi ħaġa, qisni bil-kuluri stess inġiegħel ċertu... Per eżempju għandi waħda qiegħda just plain colour imma it's a conflict. L-aħmar is conflicting with everything, tifhimni? Per eżempju hawnhekk hawn Out of Nothing, l-istess who is taking over? L-oskuri? jew iċ-ċari? Min ħa jirbaħ hawn? Minn fejn ġejjin?

JJF: - Żbaljat jekk ngħid li missierek beda bit-tpinġija imma iktar sar popolari bil-kitba u int bdejt bil-kitba u iktar sirt popolari bit-tpinġija?

DAMIAN: - Hekk qisu veru. Toqgħod tara daqsxejn hekk hu... Jien ma nafx kemm jienj popolari imma that's what I do. Hekk qisu għax hu fil-fatt, kif għidt fil-bidu, naħseb hu hekk ried jagħmel, bħala pittur. Jien looking back kieku bqajt indoqq il-kitarra kieku naħseb illum qiegħed iktar kuntent milli qiegħed, mhux għax minix kuntent, għax b'li nagħmel, you know... it's part of my life , imma l-kitarra baqgħet hemm. Fil-fatt id-dar ġieli nieqaf ġurnata ngħid "Illum kitarra". Imma rari saru issa dawk iż-żminijiet u nixtieq, per eżempju issa ppjanajt wara l-exhibition, wara Mejju ngħid, "Ħa nerġa' naqbad from sctrach trid tibda imbagħad: scales u blue scales... whatever...

JJF: - Ok?

DAMIAN: - Iva, grazzi!